Çark adı verilen ve ayakla döndürülen tezgah üzerindeki çamurun maharetle şekillendirilmesiyle istenilen çömlek yapılmış olur. İşlik denilen atölyelerde üretilen çömlekler önce güneşte, daha sonra da gölgede kurutulduktan sonra, saman ve talaşla yakılan fırınlarda 800 dereceden başlayıp 1200 derece sıcaklık arasında özenle pişirilir. Yemek kapları, su testileri, kışlık yiyecek saklamak için küpler, su küpleri bilinen çanak çömlek ürünleridir.
Bu şekilde pişirilebilir kil ve toprak karışımından çömlek, testi, çanak, tabak vb. ürünlerin yapımına çömlekçilik, dolayısıyla bu işi yapan kişiye de çömlekçi denir.
Çömlekçilik bir zamanlar ülkemizdeki en revaçta olan sanatlardan biriydi. Daha çeyrek asır öncesine kadar mutfağında küpü, çömleği, testisi olmayan ev yoktu. Özellikle de su küpleri eskiden evlerimizin olmazsa olmazıydı. Evlerde bulunan küpler arasında su küpü, şarap küpü, yağ küpü, turşu, salça küpü, peynir küpü, vb sayabiliriz.
ÇÖMLEK ÇARKI NEDİR
Bir mile takılmış iki yatay tekerlek den meydana gelir.Alttaki tekerlek çömlekçinin düzenli bacak hareketi ile döndürülür. Aynı mile bağlı olan üst tekerlek de dönmüş olur.Böylece üst tekerleğin üzerindeki çömlek hamuru da döner.Bundan sonra bütün iş çömlekçi ustasının maharetli ellerine kalmıştır.
ÇÖMLEK YAPIMI
Çömlek nasıl yapılıyor? Sanırım önce bu konuda kısa da olsa bir bilgi vermek gerekir.
Pişirilecek olan karışımın çömleğe dönüşme safhasına gelmeden önce geçirdiği bir hazırlık dönemi vardır.Çömlek çamuru, ait olduğu yatağa göre silisli,killi, yumuşak,yağlı,sert veya gevşek olabilir. Çamur cinsi yapılacak kabın türünü de belirler.Çamur teknelerinde içine bazı organik maddeler ilave edilmiş hamur kıvamını bulması için belli bir süre bekletildikten sonra ustalar çıkrık adı verilen tezgahlarda hamuru şekillendirirler. Hamurun içine katılan organik karışım yandığı zaman çömleklerdeki gözenekli yapıyı oluşturur. Böylece eşya hem hafifler hem de sağlıklı bir hale gelir.
Çömlek hamurunda kullanılan kilin yağı da kum kullanmak suretiyle alınır. İlkel çömlekçilikte hazırlanan hamur elle ya da tokmakla yoğrulurdu. Günümüzde ise bu işlemler için makineler kullanılmaktadır.
Çömlek hamuruna üç şekilde biçim verilir. Birincisi, çömlek hamuru topağının oyularak el veya tokaçla istenilen biçimin verilmesidir. İkincisi ise “kalıplama” tekniğidir. Kalıplama tekniğinin uygulamasına en güzel ve en bilinen örnek kiremittir. Üçüncü teknik “çekme” tekniğidir. Bu teknikte şekil verilecek olan çömlek hamuru dönen bir çarkın üzerine yerleştirilerek el ve çeşitli aletler yardımıyla şekillendirilir.
FIRINLARDA PİŞİRİLEN ÇÖMLEKLER
Şekil verilen hamur kendi halinde güneşsiz ortamda kurumaya bırakılır. Kuruyan çömlekler fırınlara istiflenir, odun, talaş veya çalı çırpı yakılarak pişirilir. İlkel fırınlarda pişirme işlemi yüksek sıcaklıklarda yapılamadığından bu fırınlarda pişen malzemeler yeterince sert ve dayanıklı olamazlar. Bu fırınlarda sıcaklık ayarı da yapılamaz. Bu şekilde fırınlanmış çömlekler gözenekli ve mat olmalarının yanı sıra kolaylıkla çizilebilirler. Bu bağlamda yumuşak çömlekçilik en eski çömlekçilik türüdür ve kullanılan malzeme yüksek sıcaklıkta pişirilmeye dayanıksızdır.
Cilalı çömlekler ise hem ateşe dayanıklı hem de su geçirmezler.Bunun için kil, kireç, kurşun, çakmaktaşı, boraks, emaye tozu, reçine gibi maddeler karıştırılır, pişmiş bir çömleğin üzerine sulandırılmış karışım sürülür. Çömlek üzerine bir tabaka oluşturan bu sır kurumaya bırakılır.Tekrar fırınlandığında bu maddeler eriyerek ince cam gibi bir yüzey meydana getirir.
ÇÖMLEKÇİLİKTE 7000 YIL
Arkeolojik çalışmalar çömlekçiliğin geçmişinin Anadolu’da M.Ö. 7000 yıllarına kadar uzandığını göstermektedir.
Hititler’den beri çarkla çanak-çömlek yapıldığı biliniyor. Örneğin Çatalhöyük kazılarının alt katmanlarında dahi çeşitli çanak ve çömleğe rastlanmaktadır. Süslemeleri basit olmakla birlikte teknikleri dikkat çekici düzeydedir. Bodrum müzesinde sergilenen dünyanın en zengin amfora koleksiyonundaki çeşitlilik de toprak kap işçiliğinin ne kadar eski ve gelişmiş bir uğraş olduğuna kanıttır.
KÜP YAPIMI
Güneydoğu Anadolu yöremizde dar dipli, geniş karınlı, dar ağızlı ve iki kulplu, küp denilen çok amaçlı çömlek çeşidi yaygın olarak kullanılmaktadır. Bu eşyalar genellikle siyah veya kırmızı renktedir. Turşu, yağ, sirke, pekmez, su, kavurma gibi yiyeceklerin saklanmasında ve taşınmasında kullanılırlar. Parlak ve perdahlı tek renk üretilen küpler Anadolu geleneğinin örneklerindendir. Anadolu’da yapılan çeşitli kazılarda ortaya çıkan kalıntılar bunun en iyi kanıtıdır.
TOPRAK KAPLARDAN MADENİ KAPLARA
Günümüzde çömlekçilik mesleği Kütahya, İzmir, Gaziantep, Diyarbakır, Erzurum, Nevşehir, illerimiz ve bu illere bağlı ilçelerde dar bir kapsamda dahi olsa devam etmektedir. Bununla birlikte hayatımıza giren çelik, emaye vb. malzemelerden yapılan tencere, saklama kabı gibi eşyalar doğal olarak toprak kaplara olan talebi düşürmüştür. Mesleğin günümüzde ürün verdiği eşya tiplerine örnek olarak çömlekler, çanaklar, dolma kapakları, ibrikler, güveçler, toprak tencere ve kâseler, su testileri, saksılar ve vazolar gösterilebilir. Bu ürünler kullanımlarına göre sırlı ya da sırsız yapılırlar ve üretildikleri yöreye göre farklı isimler alırlar.
Termosun ve buzdolabının yaygınlaşması testilerin de küplerin de pabucunu dama attı. Teknolojinin gelişmesine paralel olarak daha pratik, ekonomik ve teknolojik ürünlerin çoğalması, gerekse son zamanlarda ucuz Çin ürünlerinin piyasayı işgal etmesi, çömlekçilik mesleğini bitme noktasına getirmiştir.
Mehmet Ali DİYARBAKIRLIOĞLU